Fren patlar mı? Alpay Lök cevaplıyor

Hatay’da 24 Nisan meydana gelen trafik kazasında ve dört kişinin hayatını kaybetti, dört kişi yaralandı. Kaza sırasında 11 araç hasarlandı. Kazanın ardından yapılan ilk açıklamada kaza gerekçesi freni boşalması ve vinçin karşı şeride geçmesi şeklinde oldu. İlk açıklama bu defa “fren patlaması” yerine “fren boşalması” olarak öncekilerden farklı (!?)

Bir ağır araç sürücüsünün kontrolünden neden ve nasıl çıkar? Fren boşalması teknik olarak neyi açıklıyor? Kazanın oluşum nedenleri neler? Bu soruların cevabı önümüzdeki günlerde uzman kaza yeri bulguları, kemara kayıtları, araçla ilgili teknik verilerin ve yük ve yük emniyetine ilişkin koşulların yerine getirilip getirmediği bilgileri ile verilecek. Doğru cevaplar bulunmazsa yeni ve her biri diğerinden ağır sonuçları olan kazalar yaşamaya devam edeceğiz. Bu kazadan sonra daha önce yayınladığımız Alpay Lök tarafından yazılan Fren patlar mı yazısını bir kez daha manşete çektik.

Bursa Kestel’de yaşanan ve 4 kişinin ölümü, 20 kişinin yaralanması ve onlarca aracın hasar gördüğü kazanın oluşturduğu dehşet korku ve şok henüz belleklerimizde tazeliğini koruyor. Kazanın unutulmaya bırakılmasını istemeyen teknik adamlar ise yeni kazaları önlemek olanların nedenlerinin teknik, idari ve adli açıdan doğru anlaşılmasını sağlamak üzere çalışmalar yapıyorlar.

Türkiye’de 1990’lı yıllardan beri fren ve trafik güvenliğine yönelik yaptığı çalışmalar, sosyal kampanyalar ile tanınan Makine Yüksek Mühendisi Alpay Lök konu ile ilgili olarak görüşlerini olayın tüm yönlerini kapsayan yazılı bir açıklama ile kamuoyu ile paylaştı.

Alpay Lök birçok kazadan sonra yapılan “Fren Patladı” yapacak bir şey kalmadı sonucu olağan karşılayan imalı açıklamalara konunun uzmanı teknik adam gözüyle TIR freni patlar mı? yazısıyla da cevap veriyor.

12.03.2021’de Bursa Kestel’de yokuş aşağı frenleri tutmayan bir TIR 120km/h hızla trafik ışıklarında bekleyen araçların arasına daldı ve kaza yerinde 4 kişi öldü. Benzer bir kaza 2.4.2020 tarihinde İskenderun’da olmuş ve kaza yerinde 5 kişi ölmüştü.

“Freni patlayan TIR” başlığıyla basında yer alan kaza 24.02.2004’de İstanbul Kartal’da bir akaryakıt tankerinin 9 kişinin ölümüne neden olan fren tutmama kazası sonrası gazetelerde yayınlanmış “Fren patlar mı?” başlıklı yazımı hatırlattı. Bu yazıdan sonra dikkatler frenin bir balon gibi patlamayacağı ancak aşırı yük, aşırı hız ve bakımsızlık sonucu tutmayacağı ve bunun da kullanıcı hatası olduğu noktasına çevrilmişti.
13.05.2017’de anneler günü için Marmaris’e giden bir midibüsün çift devre freni ölümcül bir tadilatla tek devreye indirildiği için gerçek bir “fren patlaması” olmuş ve 24 kişi ölmüştü.

07.07.1987’de Almanya’nın Herborn kentinde 35bin litre benzin taşıyan bir TIR uzun bir inişten sonra frensiz kalmış, 100 km/h hızla şehre girmiş ve 6 kişinin yanarak ölümüne neden olmuştu. Bu kaza Almanya’da şok etkisi yaratırken “aracın frenindeki sorunu bilmeniz gerekirdi” gerekçeli kararıyla nakliye şirketi sahibi 2.5 yıl ve sürücü 1.5 yıl hüküm giymişti. Daha sonra inişin bitiminde mucurdan bir Kaçış Yolu yapılmış ve ek önlemler alınmıştı. 34 yıldır Almanya’da Herborn benzeri başka bir fren tutmama kazası yaşanmadı.

Dünyada ağır ticari araç teknolojisinde neler değişti?

1990’lardan itibaren ağır taşıtlarda kampanalı fren yerine ısıya daha dirençli havalı disk fren, frenin tepki süresini ve dolayısıyla fren mesafesini kısaltan Elektronik Fren Sistemi (EBS) kullanılmaya başlandı,
EBS ile ağır taşıtlarda frene basıldığında ilk önce sürtünmesiz yavaşlatıcının (Motor freni veya Retarder) devreye alınması ve bu şekilde frenlerin soğuk kalması sağlandı,
Trafik ölümlerini 2020’de 2010’un yarısına düşürmeyi hedefleyen Trafikte 2020 Hedefini gerçekleştirmek için devreye alınan 661/2009/AT Genel Güvenlik Mevzuatı (GSR) gereği ağır ticari taşıtlarda 1.1.2016’dan itibaren Elektronik Stabilite Programı (ESP), Şerit Takip Sistemi (LDW) ve Gelişmiş Acil Frenleme Sistemi (AEBS) gibi Elektronik Sürüş Destek Sistemleri zorunlu donanım oldu, AEBS ile sürücü uyuklama kazalarının %70 azaltılması öngörüldü,

Dünyada araç muayene sisteminde neler değişti?

661/2009/EC Genel Güvenlik Mevzuatı gereği 1.1.2016’den sonra ağır taşıtlarda fabrika çıkışı donanım olan Elektronik Sürüş Destek Sistemlerinin çalışır durumda olduğunu araç üstü diyagnostik sistemi (OBD) üzerinden denetlemek için, 2018’den itibaren AB ülkelerinde yeni araç muayene mevzuatı 2014/45/EC devreye girdi,
Üye ülkeler “Basit, Çabuk ve Ucuz” temel kuralına göre yapılan temel araç muayenesine (Almanya’da Hauptuntersuchung HU) ek olarak çok detaylı bir teknik denetim (Almanya’da Sicherheitsprüfung SP) devreye aldılar,
2014/47/EC yol kenarı denetimlerinde OBD yardımıyla aracın yakıt ve emisyon sisteminde varsa manipülasyon (AdBlue Emülatörü) ortaya çıkarılmaya başlandı.

Türkiye’de araç teknolojileri ve araç muayenesinde neler değişti?

31.07.2004’den itibaren üretilen ve ithal edilen araçların ABS’li frenlerinin 71/320/AT (bugün ECE R 13 ve ECE R13H) teknik mevzuatına göre tip onaylı olması sağlandı.
2008 yılından itibaren, o tarihte güncel seviye olan 96/96/EC “Basit, Çabuk ve Ucuz” seviyesindeki ulusal bir mevzuatla, araç muayenesine başlandı,
1.1.2016’dan sonra üretilen ve ithal edilen ağır ticari taşıtlarda 661/2009/AT gereği Elektronik Sürüş Destek Sistemleri zorunlu oldu,
Karayolu ağı önce bölünmüş yol, ardından paralı otoyollara dönüştürüldü ve bazı uzun yokuş aşağı inişlerde (İzmir Bornova ve Adana Pozantı) Acil Kaçış Rampası yapıldı,
Trafik ölümleri (kaza yerinde) 2004 yılında 4427 iken 2010 yılında 4045, 2020 yılında da 2197 kişiye düşerek 2010 yılına kıyasla %46 azaldı ve Trafikte 2020 Hedefi alanında Türkiye Avrupa’da Estonya’dan sonra ikinci ülke oldu,

Türkiye’de neler değişmedi?

İskenderun ve Bursa gibi fren tutmama, Marmaris gibi fren patlaması kazaları oldu,
Şehirlerarası otobüslerde usulsüz yakıt ve elektrik tadilatı kaynaklı yangınlar oldu,
Çekici el freni “test” konumu bilinmediğinden “TIR Park Freni boşalması” devam etti,
Marmaris yolundaki “fren patlaması” kazası davası 27.02.2019’da sonuçlandı, araç sahibi 10 yıl ceza alırken araca bu tadilatı yapan araştırılmadı ve cezalandırılmadı,
Usulsüz tadilat yapan, sök-tak ile araç muayenesinden geçiren, fren üreticisinin servis şartlarında güvensiz bulduğu için tamirine izin vermediği ve tamir takımını satmadığı disk fren kaliperi, ABS/EBS modulatörü ve ABS/EBS ECU’sü gibi emniyet parçaları için sahte tamir takımı üreterek sisteme müdahale eden merdiven altı bir sektör oluştu.

Türkiye’de fren tutmama kazalarını önlemek için neler yapılmalı?

Araç muayenesinde kamyon, çekici ve römork gibi ağır ticari taşıtların fren testi, (SFS ve PFS) yüklü veya yük simülatörü ile dingiller aşağıya çekilerek, ekstrapolasyon gerekliyse aracın Teknik Azami Yüklü Ağırlık değerine göre yapılmalı,
1996 yılında yayınlanan 96/96/EC seviyesindeki araç muayene mevzuatı acilen AB’de 2018’den beri güncel seviye olan 2014/45/EC seviyesine yükseltilmeli,
Ağır taşıtlar için Almanya’daki SP gibi, ek bir teknik denetim yapılmalı. Bu şekilde fren, direksiyon, lastik, emisyon ve egzoz gibi güvenlik sistemlerinde tip onayını düşürecek seviyede yanlış bakım, değişiklik veya manipülasyon yapılması önlenmeli,
Ağır taşıt güvenlik sistemlerinde kullanılabilecek eşdeğer parçalar, yapılması yasak tamiratlar saptanmalı, kopya/sahte parçaların üretimi, ithalatı ve takılması önlenmeli,
Ağır taşıt fren servislerinde çalışan teknik elemanlar için bir mesleki yeterlilik (MYK), servisin çalışma kuralları, hangi servislerin hangi seviyede bakım ve parça değişimi yapabileceği belirlenmeli ve servislerin yaptığı işlemler kayıt altına alınmalı,
Çağdaş bir kaza kırım sistemi kurulmalı ve uzmanlar yetiştirilmeli,
Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) CE sınıfı sürücü teknik/pratik eğitim/sınav sistemleri gözden geçirilmeli ve AB seviyesine getirilmeli. Bu değişikliklerden sonra geçmişte ehliyet almış sürücülere geriye dönük olarak ara eğitim ve sınav planlanmalı.

TIR freni patlar mı? HAYIR.

Çekicinin bir fren devresinde hava kaçağı olsa bile diğer devre ve römork mutlaka fren yapar. Çekici ve römorklarda kullanılan disk fren ısınmaya karşı daha dirençlidir. EBS küçük frenlemelerde tekerlek freni yerine önce yavaşlatıcıyı devreye alır ve aşırı ısınmaya bağlı fren tutmama olasılığını önler. Sürücü direksiyonda uyuduğunda ve araç öndeki araca çok yaklaştığında AEBS acil fren yaptırır.

Fren sistemleri neredeyse Murphy’nin “bir şeyin ters gitme olasılığı varsa ters gider” sözü örnek alınarak ve her türlü olasılık düşünülerek tasarlanırken, ülkemizdeki üzücü fren tutmama kazalarının devam etmesi akıllara şu soruyu getiriyor: Yarının fren ve elektronik güvenlik sistemleri takılı bugünün ağır taşıtlarıyla dünün fren patlaması kazaları sürecek mi?
Almanya sıkı sürücü eğitiminin yanında, ağır ticari taşıtları HU ve SP gibi iki ayrı teknik denetimden geçirerek kayıt dışı parça ve bakımı önlemiş ve 34 yıldır Herborn benzeri bir kaza yaşamamıştır. Almanya ile aynı seviyede ağır taşıtlara ve yer yer daha iyi yollara sahip ülkemizde “Fren patlaması” kavramının tarihe karışması ve bu arada Trafikte 2030 Hedefinin de sağlanması, yeni idari ve teknik önlemlerin acilen alınmasına bağlıdır.